Nhà tù Sơn La do thực dân Pháp xây dựng vào năm 1908 trên ngọn đồi Khau Cả nằm bên dòng suối Nậm La thuộc tỉnh Sơn La. Dù bị thực dân Pháp giam giữ và tra tấn hà khắc tại nhà tù Sơn La nhưng các chiến sĩ cộng sản Việt Nam đã biến nhà tù đế quốc thành trường học cách mạng. Nhà tù Sơn La nay trở thành điểm đến của nhiều khách thăm quan trong và ngoài nước. 

Được xây dựng vào năm 1908, ban đầu chỉ là nhà tù nhỏ với diện tích 500m2, sau được thực dân Pháp mở rộng lên gấp ba lần, nhà ngục Sơn La đã trở thành nơi giam cầm, đầy ải nhằm thủ tiêu ý chí đấu tranh của những người cộng sản Việt Nam. Với những căn phòng tối bằng gạch và đá kiên cố, mái lợp tôn, mùa hè nơi đây tựa như một lò nung và mùa đông thực sự là một chiếc tủ lạnh trong gió mùa biên ải khắc nghiệt.

Giống như địa ngục trần gian tại vùng Tây Bắc, nhà tù Sơn La được thực dân Pháp xây dựng một mặt với mục đích tách rời mối quan hệ giữa tù chính trị với nhân dân. Mặt khác, chúng lợi dụng khí hậu khắc nghiệt, cùng chế độ nhà tù đầy hà khắc dễ gây ra bệnh tật hiểm nghèo để giết dần, giết mòn các chiến sĩ cộng sản, những người Việt Nam yêu nước. Nhưng một điều mà chúng không thể ngờ rằng, chính nơi đây, các chiến sĩ cộng sản đã tổ chức biến nhà tù đế quốc thành trường học cách mạng, là nơi ươm những hạt giống đỏ để phong trào cách mạng ở Tây Bắc đơm hoa, kết trái sau này.

Nhà tù Sơn La đã giam giữ tổng cộng 1.007 lượt tù nhân cộng sản, trong đó có nhiều đồng chí là thành ủy, xứ ủy, ủy viên Trung ương như Lê Duẩn, Trường Chinh, Nguyễn Lương Bằng, Văn Tiến Dũng, Trần Quốc Hoàn, Lê Đức Thọ, Nguyễn Cơ Thạch, Xuân Thủy, Song Hào... Đặc biệt, nhà tù Sơn La chính là nơi yên nghỉ của đồng chí Tô Hiệu, người lãnh tụ kiên cường và bất khuất của cách mạng Việt Nam trong thời gian bị giam cầm ở đây.

Nhà tù Sơn La hiện nay chỉ còn là một bãi gạch tan hoang vì trải qua hai trận đánh phá bằng bom của giặc. Lần thứ nhất vào năm 1952. Khi rút khỏi Sơn La, thực dân Pháp cho máy bay thả bom phá nhà tù nhằm xóa dấu vết tội ác của chúng. Lần thứ hai vào năm 1965. Đế quốc Mỹ đánh phá thị xã Sơn La đã thả bom phá hủy phần còn lại của Nhà tù Sơn La... Và sau ngày hòa bình thống nhất, Bảo tàng Sơn La mới có điều kiện phục chế hai tháp canh và một phần nhà tù, phần còn lại để nguyên trạng vì không sưu tầm được hồ sơ thiết kế, bản vẽ chi tiết...

Đến với nhà tù Sơn La, khách thăm quan Tây Bắc sẽ được chứng kiến hàng trăm hiện vật, những công cụ tra tấn - những chứng tích sống về tội ác dã man của kẻ thù như còng tay, xích sắt, bàn kẹp sắc nhọn… Hiện nay, nhà tù vẫn còn để nguyên trạng các xà lim ngầm, xà lim chéo, trại hai giam, trại ba giam cùng những phòng giam đặc biệt chỉ rộng 1,2m2, nơi từng giam hãm những người cách mạng. Ngoài ra, lữ khách không khỏi xúc động khi đứng trước cây đào mang tên người chiến sĩ cộng sản kiên trung Tô Hiệu.

Hiện nay, mỗi năm, tại di tích lịch sử Nhà tù Sơn La đã đón tiếp hàng vạn lượt khách thăm quan đến tham quan, nghiên cứu, học tập. Mỗi người đến đây không chỉ để được trải nhiệm, hồi tưởng lại cuộc đấu tranh diễn ra hơn một thế kỷ đã qua mà quan trọng hơn là nhắc nhở các thế hệ tiếp nối hãy sống, làm việc và học tập sao cho xứng đáng với sự hy sinh cao cả của các thế hệ cho anh.